1 / 3 آن که دانش کتاب، نزد اوست
1 / 3آن که دانش کتاب، نزد اوستقرآن«و کسانی که کافر شدند، می گویند : تو فرستاده نیستی. بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علمِ کتاب است، میان من و شما گواه باشد» .
حدیثالأمالی ، صدوق به نقل از ابو سعید خُدری : از پیامبر خدا درباره سخن خداوند عز و جل : «و کسی که نزد او دانش کتاب است» ، پرسیدم. فرمود : «آن شخص، برادرم علی بن ابی طالب است».
امام علی علیه السلام درباره همین آیه شریف : منظور از «کسی که نزد او دانش کتاب است» ، منم.
امام باقر علیه السلام درباره همین آیه شریف : او علی بن ابی طالب علیه السلام است.
امام باقر علیه السلام درباره همین آیه شریف : دانشِ اوّل و آخرِ کتاب، نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.
امام باقر علیه السلام در باره همان آیه شریف : آیه ، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. او پس از پیامبر که درودهای خدا بر او و دودمانش باد ، دانای این امّت است.
.
ص: 516
تفسیر القرطبی عن عبد اللّه بن عطاء :قُلتُ لِأَبی جَعفَرِ بنِ عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ بنِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیهم السلام : زَعَموا أنَّ الَّذی عِندَهُ عِلمُ الکِتابِ عَبدُ اللّهِ بنُ سَلامٍ ! فَقالَ : إنَّما ذلِکَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . (1)
الکافی عن برید بن معاویه :قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَبِ» ؟ قالَ علیه السلام : إیّانا عَنی ، وعَلِیٌّ علیه السلام أوَّلُنا وأفضَلُنا وخَیرُنا بَعدَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله . (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی قالَ لِموسی علیه السلام : «وَکَتَبْنَا لَهُ فِی الأَْلْوَاحِ مِن کُلِّ شَیْ ءٍ مَّوْعِظَهً» (3) ، ولَم یَقُل : کُلَّ شَیءٍ مَوعِظَهً ! وقالَ لِعیسی علیه السلام : «وَ لِأُبَیِّنَ لَکُم بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ» (4) ، ولَم یَقُل : کُلَّ شَیءٍ ! وقالَ لِصاحِبِکُم أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَبِ» ، وقالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «وَلَا رَطْبٍ وَلَا یَابِسٍ إِلَا فِی کِتَبٍ مُّبِینٍ» (5) ، وقالَ : «وَ کُلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْنَهُ فِی إِمَامٍ مُّبِینٍ» (6) ، وعِلمُ هذَا الکِتابِ عِندَهُ . (7)
.
1- .تفسیر القرطبی : ج 9 ص 336 . وفی الدرّ المنثور (ج 4 ص 699) : أخرج ابن المنذر عن الشعبی: ما نزل فی عبد اللّه بن سلام شیء من القرآن . وفی تفسیر الطبری (ج 8 الجزء 13 ص 178): أبو بشر: قلت لسعید بن جبیر ومن عنده علم الکتاب ، أهو عبداللّه بن سلام؟ قال : هذه السوره مکّیّه فکیف یکون عبداللّه بن سلام .
2- .الکافی : ج 1 ص 229 ح 6 ، تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 220 ح 76 و ص 221 ح 78 عن عبد اللّه بن عجلان نحوه ، بشاره المصطفی : ص 194 عن الفضل بن یحیی وفیه «أقضانا» بدل «أفضلنا» ، مختصر بصائر الدرجات : ص 109 وفیه «أخبرنا» بدل «خیرنا» ، الخرائج والجرائح : ج 2 ص 799 ح 8 کلاهما عن عبد اللّه بن الولید السمّان ، بصائر الدرجات : ص 215 ح 12 و ص 216 ح 20 و ص 214 ح 7 عن عبد الرحمن بن کثیر ، المناقب لابن شهر آشوب : ج 4 ص 400 عن یزید بن معاویه وکلاهما عن الإمام الصادق علیه السلام .
3- .الأعراف : 145 .
4- .الزخرف : 63 .
5- .الأنعام : 59 .
6- .یس : 12 .
7- .الاحتجاج : ج 2 ص 302 ح 254 ، بصائر الدرجات : ص 229 ح 6 وفیه إلی «علم الکتاب» وکلاهما عن عبد اللّه بن الولید .
ص: 517
تفسیر القُرطُبی به نقل از عبد اللّه بن عطا : به ابو جعفر پسر علی بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام (امام باقر علیه السلام ) گفتم : می پندارند کسی که «نزد او دانش کتاب است» ، عبد اللّه بن سلام است. فرمود : «او فقط علی بن ابی طالب علیه السلام است». 1
الکافی به نقل از برید بن معاویه : از امام باقر علیه السلام [ درباره] «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» ، پرسیدم. فرمود: «مقصود، ماییم وعلی علیه السلام اوّلین وبالاترین و بهترینِ ما پس از پیامبر خداست».
امام صادق علیه السلام :خداوند تبارک و تعالی در قرآن درباره موسی علیه السلام فرموده است : «در الواح [ تورات] بر او در هر موردی پندی نگاشتیم» و نگفت همه پندها را؛ و از زبان عیسی علیه السلام فرموده است : «تا درباره بعضی از آنچه در آن اختلاف می کردید، برایتان توضیح دهم» و نگفت : همه چیز را؛ ولی درباره سرور شما امیر مؤمنان فرموده است : «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» . خداوند عز و جل فرموده است : «هیچ تَر و خشکی نیست، مگر این که در کتاب روشنی [ ثبت] است» و فرموده است : «هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمردیم» و دانش این کتاب، نزد او (امیر مؤمنان) است.
.
ص: 518
بصائر الدرجات عن عبد اللّه بن بکیر عن أبی عبد اللّه علیه السلام :کُنتُ عِندَهُ فَذَکَروا سُلَیمانَ وما اُعطِیَ مِنَ العِلمِ وما اُوتِیَ مِنَ المُلکِ ، فَقالَ لی : وما اُعطِیَ سُلَیمانُ بنُ داوودَ ؟ ! إنَّما کانَ عَندَهُ حَرفٌ واحِدٌ مِنَ الِاسمِ الأَعظَمِ ، وصاحِبُکُمُ الَّذی قالَ اللّهُ : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَبِ» وکانَ وَاللّهِ عِندَ عَلِیٍّ علیه السلام عِلمُ الکِتابِ . فَقُلتُ : صَدَقتَ وَاللّهِ جُعِلتُ فِداکَ . (1)
تفسیر القمّی فی قَولِهِ تَعالی : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَبِ» : حَدَّثَنی أبی عَنِ ابنِ أبی عُمَیرٍ عَنِ ابنِ اُذَینَهَ عَن أبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام قالَ : الَّذی عِندَهُ عِلمُ الکِتابِ هُوَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام . وسُئِلَ عَنِ الَّذی عِندَهُ عِلمٌ مِنَ الکِتابِ أعلَمُ ، أمِ الَّذی عِندَهُ عِلمُ الکِتابِ ؟ فَقالَ علیه السلام : ما کانَ عِلمُ الَّذی عِندَهُ عِلمٌ مِنَ الکِتابِ عِندَ الَّذی عِندَهُ عِلمُ الکِتابِ إلّا بِقَدرِ ما تَأخُذُ البَعوضَهُ بِجَناحِها مِن ماءِ البَحرِ ! (2)
الإمام الرضا علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْم الْکِتَبِ» : عَلِیٌّ علیه السلام . (3)
.
1- .بصائر الدرجات : ص 212 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 26 ص 170 ح 36 .
2- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 367 ، بحار الأنوار : ج 35 ص 429 ح 2 .
3- .بصائر الدرجات : ص 214 ح 9 عن أحمد بن عمر .
ص: 519
بصائر الدرجات به نقل از عبد اللّه بن بکیر ، از امام صادق علیه السلام : نزد آن حضرت بودم . از سلیمان و از دانشی که به او بخشیده شده بود و سلطنتی که به او داده شده بود، یاد کردند. آن حضرت به من فرمود : «به سلیمان بن داوود چه چیزی داده شده بود؟ نزد وی، تنها یک حرف از اسم اعظم بود و مولای شما کسی است که خداوند [ درباره اش ]فرموده : «بگو : کافی است خدا و آن کسی که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» سوگند به خدا که تمامی علم کتاب، نزد علی علیه السلام بود». گفتم : سوگند به خدا راست گفتی، فدایت شوم!
تفسیر القمی درباره آیه «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» : پدرم برایم از ابن ابی عمیر، از ابن اُذینه، از امام صادق علیه السلام نقل کرد که فرمود : «آن شخصی که علم کتاب نزد اوست، علی بن ابی طالب علیه السلام است». همچنین پرسیده شد : آیا آن که نزدش دانشی از کتاب است، داناتر است یا آن که نزد او دانشِ کتاب است؟ فرمود : «دانشِ آن که نزد او دانشی از کتاب است، در برابر آن که نزدش دانشِ کتاب است، جز به مقداری که مگس با بال خود از آب دریا برمی دارد، نیست».
امام رضا علیه السلام درباره سخن خدا «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» : [ مراد ،] علی علیه السلام است.
.
ص: 520
المناقب لابن شهر آشوب :مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمٍ وأبو حَمزَهَ الثُّمالِیُّ وجابِرُ بنُ یَزیدَ عَنِ الباقِرِ علیه السلام ، وعَلِیُّ بنُ فَضّالٍ وَالفُضَیلُ بنُ یَسارٍ وأبو بَصیرٍ عَنِ الصّادِقِ علیه السلام ، وأحمَدُ بنُ مُحَمَّدٍ الحَلَبِیُّ ومُحَمَّدُ بنُ الفُضَیلِ عَنِ الرِّضا علیه السلام ، وقَد رُوِیَ عَنِ موسَی بنِ جَعفَرٍ علیه السلام ، وعَن زَیدِ بنِ عَلِیٍّ علیه السلام ، وعَن مُحَمَّدِ ابنِ الحَنَفِیَّهِ ، وعَن سَلمانَ الفارِسِیِّ ، وعَن أبی سَعیدٍ الخُدرِیِّ ، وعَن إسماعیلَ السُّدِّیِّ : أنَّهُم قالوا فی قَولِهِ تَعالی : «قُلْ کَفَی بِاللَّهِ شَهِیدَاً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَبِ» : هُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . (1)
راجع : ج 10 ص 546 (علم الکتاب) ، و ص 550 (علم القرآن) .
1 / 4المُؤمِنُالکتاب«أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» . (2)
الحدیثتفسیر الطبری عن عطاء بن یسار فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : نَزَلَت بِالمَدینَهِ فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وَالوَلیدِ بنِ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ ؛ کانَ بَینَ الوَلیدِ وبَینَ عَلِیٍّ علیه السلام کَلامٌ ، فَقالَ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ: أنَا أبسَطُ مِنکَ لِسانا ، وأحَدُّ مِنکَ سِنانا، وأرَدُّ مِنکَ لِلکَتیبَهِ ! فَقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : اُسکُت ؛ فَإِنَّکَ فاسِقٌ . فَأَنزَلَ اللّهُ فیهِما : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» إلی قوله : «بِهِ تُکَذِّبُونَ» (3) . (4)
.
1- .المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 29 ، بصائر الدرجات : ص 215 ح 14 .
2- .المطفّفین : 14 و 15 .
3- .السجده : 20 .
4- .تفسیر الطبری : ج 11 الجزء 21 ص 107 ، فضائل الصحابه لابن حنبل : ج2 ص611 ح 1043 ، أنساب الأشراف : ج 2 ص 380 ، تاریخ بغداد : ج 13 ص 321 الرقم 7291 ، الأغانی : ج 5 ص 153 ، تاریخ دمشق : ج 63 ص 235 ؛ المناقب للکوفی : ج 1 ص 138 ح 77 و ص 192 ح 116، تفسیر فرات : ص 328 ح447، تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 442 ح 3 کلّها عن ابن عبّاس نحوه وراجع کفایه الطالب : ص 140 والجمل : ص 217 .
ص: 521
1 / 4 مؤمن
المناقب ، ابن شهرآشوب :محمّد بن مسلم و ابو حمزه ثمالی و جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام ، و علی بن فضّال و فضیل بن یسار و ابو بصیر از امام صادق علیه السلام ، و احمد بن محمّد حلبی و محمّد بن فضیل از امام رضا علیه السلام نقل کرده اند و همچنین از موسی بن جعفر علیهماالسلام و از زید بن علی و از محمّد بن حنفیه و از سلمان فارسی و از ابو سعید خُدری و اسماعیل سُدّی روایت شده است که آنان درباره سخن خدا که می فرماید : «بگو : کافی است خدا و آن کس که نزد او علم کتاب است، میان من و شما گواه باشد» ، فرموده اند : «او، علی بن ابی طالب علیه السلام است».
ر . ک : ج 10 ص 547 (دانش کتاب) ، و ص 551 (قرآن شناسی) .
1 / 4مؤمنقرآن«آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند» .
حدیثتفسیر الطبری به نقل از عطاء بن یسار ، درباره همین آیه شریف : در مدینه و درباره علی بن ابی طالب علیه السلام و ولید بن عقبه بن ابی معیط نازل شده است. بین ولید و علی علیه السلام سخنی به میان آمد. ولید بن عقبه گفت : من از تو سخنورتر، و در نیزه زنی تیزتر و در هنگام هجوم دشمن، بازدارنده ترم. علی علیه السلام فرمود : «ساکت باش که تو فاسقی». در پی آن ، خداوند، درباره آن دو چنین نازل کرد : «آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند... دروغش می پنداشتید» .
.
ص: 522
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ عَلِیَّ بنَ أبی طالِبٍ علیه السلام وَالوَلیدَ بنَ عُقبَهَ بنِ أبی مُعَیطٍ تَشاجَرا ، فَقالَ الفاسِقُ الوَلیدُ بنُ عُقبَهَ : أنَا وَاللّهِ أبسَطُ مِنکَ لِسانا ، وأحَدُّ مِنکَ سِنانا ، وأمثَلُ مِنکَ جُثُوّا (1) فِی الکَتیبَهِ ! قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : اُسکُت ؛ فَإِنَّما أنتَ فاسِقٌ . فَأَنزَلَ اللّهُ : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ * أَمَّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ فَلَهُمْ جَنَّتُ الْمَأْوَی نُزُلَا بِمَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ» فَهُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . (2)
الفتوح فی کَلامٍ جَری بَینَ الوَلیدِ وعَلِیٍّ علیه السلام : قالَ الوَلیدُ لِعَلِیٍّ : أنَا أحَدُّ مِنکَ سِنانا ، وأسلَطُ مِنکَ لِسانا ، وأملَأُ مِنکَ حَشوا لِلکَتیبَهِ ! فَقالَ لَهُ عَلِیٌّ : اُسکُت ؛ فَإِنَّما أنتَ فاسِقٌ . فَغَضِبَ الوَلیدُ مِن ذلِکَ وشَکا إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله بِذلِکَ ، فَنَزَلَت فیهِ هذِهِ الآیَهُ : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» یَعنِی الوَلیدَ بنَ عُقبَهَ . فَأَنشَدَ حَسّانُ بنُ ثابِتٍ الأَنصارِیُّ یَقولُ فی ذلِکَ أبیاتا مَطلَعُها : أنزَلَ اللّهُ وَالکِتابُ عَزیزُ فی عَلِیٍّ وفِی الوَلیدِ قُرآنا (3)
.
1- .جَثا جُثُوَّا : جلس علی رکبتیه للخصومه ونحوها (لسان العرب : ج 14 ص 131 «جثا») . والمراد شدّته وثباته فی المعرکه .
2- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 170 عن أبی الجارود .
3- .الفتوح : ج 2 ص 495 .
ص: 523
امام باقر علیه السلام :علی بن ابی طالب علیه السلام و ولید بن عقبه بن ابی معیط، بگومگو کردند. ولید بن عقبه فاسق ، گفت : سوگند به خدا که من از تو در گفتار، رساتر، و در نیزه زنی ، تیزتر، و هنگام هجوم دشمن، استوارتر و پا برجاترم. علی علیه السلام فرمود : «ساکت باش که تو فاسقی». سپس خداوند، این آیه را نازل کرد : «آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند. امّا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، به [ پاداشِ] آنچه انجام می دادند، در باغ هایی که در آنها جایگزین می شوند، پذیرایی می گردند» و او ، علی بن ابی طالب علیه السلام است.
الفتوح درباره مشاجره ای که بین ولید و علی علیه السلام پیش آمد : ولید به علی علیه السلام گفت : من در نیزه زنی ، از تو تیزترم، در گفتار، مسلّط ترم و بر دشمن، از تو ضربه زننده ترم. علی علیه السلام به او فرمود : «ساکت باش که تو فاسقی». ولید از این سخن، خشمگین شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله در این باره شکایت کرد . آن گاه درباره وی این آیه نازل شد که «آیا کسی که مؤمن است، چون کسی است که نافرمان است؟ یکسان نیستند» یعنی ولید بن عقبه . حَسّان بن ثابت ، در این باره چند بیت سرود که مطلع آنها چنین است : خداوند که کتاب او ارجمند است ، درباره علی علیه السلام و ولید، آیه ای فروفرستاد.
.
ص: 524
الأمالی للصدوق عن أبی مخنف لوط بن یحیی وغیر واحد من العلماء فی کَلامٍ جَری بَینَ الإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام وَالوَلیدِ بنِ عُقبَهَ :فَقالَ لَهُ الحَسَنُ علیه السلام : لا ألومُکَ أنَ تَسُبَّ عَلِیّا علیه السلام وقَد جَلَدَکَ فِی الخَمرِ ثَمانینَ سَوطا ، وقَتَلَ أباکَ صَبرا بِأَمرِ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فی یَومِ بَدرٍ ، وقَد سَمّاهُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ فی غَیرِ آیَهٍ مُؤمِنا ، وسَمّاکَ فاسِقا ، وقَد قالَ الشّاعِرُ فیکَ وفی عَلِیٍّ علیه السلام : أنزَلَ اللّهُ فِی الکِتابِ عَلَینا فی عَلِیٍّ وفِی الوَلیدِ قُرآنا فَتَبَوَّأَ الوَلیدُ مَنزِلَ کُفرِ وعَلِیٌّ تَبَوَّأَ الإیمانَا لَیسَ مَن کانَ مُؤمِنا یَعبُدُ اللّ هَ کَمَن کانَ فاسِقا خَوّانا سَوفَ یُدعَی الوَلیدُ بَعدَ قَلیل وعَلِیٌّ إلَی الجَزاءِ عِیانا فَعَلِیٌّ یُجزی هُناکَ جِنانا وهُناکَ الوَلیدُ یُجزی هَوانا (1)
راجع : ج 12 ص 426 (الولید بن عقبه) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 572 581 .
.
1- .الأمالی للصدوق : ص 579 ح 794 ، الاحتجاج : ج 2 ص 37 ح 150 عن الشعبی وأبی مخنف ویزید بن أبی حبیب المصری وفیه «وسمّاک فاسقا ، وهو قول اللّه تعالی : «أَفَمَن کَانَ مُؤْمِنًا کَمَن کَانَ فَاسِقًا لَا یَسْتَوُونَ» » ولیس فیه الأبیات ، تأویل الآیات الظاهره : ج 2 ص 443 ح 5 وفیه إلی «سمّاک فاسقا» وراجع تذکره الخواصّ : ص 201 .
ص: 525
الأمالی ، صدوق از ابو مِخْنَف لوط بن یحیی و جمعی از دانشوران، درباره بحثی که بین امام حسن علیه السلام و ولید بن عقبه روی داد : امام حسن علیه السلام به او فرمود : در بدگویی ات از علی علیه السلام ، تو را سرزنش نمی کنم؛ چرا که به دلیل شرابخواری، هشتاد ضربه شلّاق به تو زده است و در جنگ بدر، به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله ، پدرت را به گونه ای ناگوار (قتل به صبر) ، کشته است و خداوند، در چندین آیه، او را «مؤمن» نامیده و تو را «فاسق» خوانده و شاعر، درباره تو و علی بن ابی طالب علیه السلام گفته است : خداوند در قرآن بر ما درباره علی علیه السلام و ولید ، آیه ای نازل کرد. ولید را در جایگاه کفر نشاند و علی علیه السلام را در مقام ایمان جای داد. آن که مؤمن است و خدا را می پرستد همچون کسی نیست که فاسق و خیانت پیشه است. پس از اندکی ولید و علی علیه السلام آشکارا به جزا فراخوانده خواهند شد. علی علیه السلام در آن جا بهشت را پاداش خواهد گرفت و ولید، جزایش زبونی خواهد بود.
ر . ک : ج 12 ص 427 (ولید بن عقبه) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 572 581 .
.
ص: 526
1 / 5السّابِقُالکتاب«وَ السَّبِقُونَ السَّبِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» . (1)
«وَ السَّبِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَجِرِینَ وَالْأَنصَارِ» . (2)
الحدیثالأمالی للمفید عن ابن عبّاس :سَأَلتُ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن قَولِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ : «وَ السَّبِقُونَ السَّبِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّتِ النَّعِیمِ» ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : قالَ لی جَبرَئیلُ : ذاکَ عَلِیٌّ وشیعَتُهُ ؛ هُمُ السّابِقونَ إلَی الجَنَّهِ ، المُقَرَّبونَ إلَی اللّهِ تَعالی بِکَرامَتِهِ لَهُم . (3)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :السُّبَّقُ ثَلاثَهٌ : فَالسّابِقُ إلی موسی یوشَعُ بنُ نونٍ ، وَالسّابِقُ إلی عیسی صاحِبُ یاسینَ (4) ، وَالسّابِقُ إلی مُحَمَّدٍ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام لِلمُهاجِرینَ وَالأَنصارِ فی أیّامِ خِلافَهِ عُثمانَ : أنشُدُکُمُ اللّهَ ، أ تَعلَمونَ حَیثُ نَزَلَت : «وَ السَّبِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَجِرِینَ وَالْأَنصَارِ» و «السَّبِقُونَ السَّبِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» سُئِلَ عَنها رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ : أنزَلَهَا اللّهُ تَعالی فِی الأَنبِیاءِ وأوصِیائِهِم ، فَأَنَا أفضَلُ أنبِیاءِ اللّهِ ورُسُلِهِ ، وعَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ وَصِیّی أفضَلُ الأَوصِیاءِ ؟ قالوا : اللّهُمَّ نَعَم . (6)
.
1- .الواقعه : 10 و 11 .
2- .التوبه : 100 .
3- .الأمالی للمفید : ص 298 ح 7 ، الأمالی للطوسی : ص 72 ح 104 ؛ شواهد التنزیل : ج 2 ص 295 ح 927 وفیه «ذاک علیّ و شیعته إلی الجنّه» .
4- .المراد به هو المؤمن المذکور فی الآیات (20 27) من سوره یس ، واسمه حبیب النجّار ، والذی استشهد بسبب الذبّ عن دین الحقّ والدفاع عن أنبیاء اللّه علیهم السلام . راجع مجمع البیان : ج 8 ص 655 وتفسیر الطبری : ج 12 الجزء 22 ص 158 والدرّ المنثور : ج 7 ص 51 .
5- .المعجم الکبیر : ج 11 ص 77 ح 11152 ، الصواعق المحرقه : ص 125 ، البدایه والنهایه : ج 1 ص 231 ؛ کشف الغمّه : ج 1 ص 83 ، الفصول المختاره : ص 260 وفیه «سبق» بدل «السابق» وکلّها عن ابن عبّاس ، الصراط المستقیم : ج 3 ص 158 عن مجاهد نحوه .
6- .کمال الدین : ص 276 ح 25 ، الاحتجاج : ج 1 ص 341 ح 56 ، التحصین لابن طاووس : ص 632 ، کتاب سلیم بن قیس : ج 2 ص 643 ح 11 ؛ فرائد السمطین : ج 1 ص 314 ح 250 کلّها عن سلیم بن قیس .
ص: 527
1 / 5 پیشتاز
1 / 5پیشتازقرآن«و پیشتازان، مقدّم اند. آنان اند همان مقرّبان [ خدا]» .
«و پیشتازانِ نخستین از مهاجران و انصار» .
حدیثالأمالی ، مفید به نقل از ابن عبّاس : از پیامبر خدا درباره سخن خدا عز و جل : «و پیشتازان، مقدّم اند. آنان اند همان مقرّبان [ خدا]، در باغستان های پُر نعمت» ، پرسیدم. فرمود : «جبرئیل به من گفت : آنان ، علی و پیروان اویند. آنان، پیشتازان به [ سوی] بهشت اند و به لطف خدا بر آنان، مقرّبان درگاه الهی اند».
پیامبر خدا :پیش گامان، سه نفرند : پیش گام [ در ایمان آوردن] به موسی علیه السلام یوشع بن نون است، پیش گام [در ایمان آوردن] به عیسی علیه السلام صاحب یاسین است (1) ، و پیش گام [در ایمان] به محمّد ، علی بن ابی طالب است.
امام علی علیه السلام در دوران خلافت عثمان ، در سخنانی به مهاجران و انصار : شما را به خدا، آیا می دانید وقتی آیات «و پیشتازانِ نخستین از مهاجران و انصار» و «پیشتازان، مقدّم اند. آنان اند همان مقرّبان» نازل شد، از پیامبر خدا درباره آنها پرسیده شد، فرمود : «خداوند تعالی، آن را درباره پیامبران و اوصیای آنان فرستاده است و من، برترینِ پیامبران و رسولان خداوندم و علی بن ابی طالب، وصیّ من و برترینِ اوصیاست»؟ گفتند : البته ، به خدا آری !
.
1- .مراد از صاحب یاسین ، شخصی است که در سوره یس (آیه 2027) از او یاد شده و او همان حبیب نجار است که در راه دفاع از دین حق و دفاع از پیامبران خدا صلی الله علیه و آله به شهادت رسید .
ص: 528
الإمام الحسن علیه السلام :قَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «وَ السَّبِقُونَ السَّبِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ» وکانَ أبی سابِقَ السّابِقینَ إلَی اللّهِ عَزَّ وجَلَّ وإلی رَسولِهِ صلی الله علیه و آله وأقرَبَ الأَقرَبینَ ، فَقَد قالَ اللّهُ تَعالی : «لَا یَسْتَوِی مِنکُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً» . (1) فَأَبی کانَ أوَّلَهُم إسلاما وإیمانا ، وأوَّلَهُم إلَی اللّهِ ورَسولِهِ هِجرَهً ولُحوقا،وأوَّلَهُم عَلی وُجدِهِ ووُسعِهِ نَفَقَهً، قالَ سُبحانَهُ: «وَ الَّذِینَ جَآءُو مِن بَعْدِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِاءِخْوَ نِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالْاءِیمَنِ وَ لَا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاًّ لِّلَّذِینَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّکَ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ» (2) فَالنّاسُ مِن جَمیعِ الاُمَمِ یَستَغفِرونَ لَهُ بِسَبقِهِ إیّاهُمُ الإیمانَ بِنَبِیِّهِ صلی الله علیه و آله ، وذلِکَ أنَّهُ لَم یَسبِقهُ إلَی الإیمانِ أحَدٌ ، وقَد قالَ اللّهُ تَعالی : «وَ السَّبِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَجِرِینَ وَالْأَنصَارِ وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَنٍ» فَهُوَ سابِقُ جَمیعِ السّابِقینَ ، فَکَما أنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ فَضَّلَ السّابِقینَ عَلَی المُتَخَلِّفینَ واَلمُتَأَخِّرینَ ، فَکَذلِکَ فَضَّلَ سابِقَ السّابِقینَ عَلَی السّابِقینَ . (3)
الدرّ المنثور عن ابن عبّاس فی قَولِهِ تَعالی: «وَ السَّبِقُونَ السَّبِقُونَ» : نَزَلَت فی حِزقیلَ مُؤمِنِ آلِ فِرعَونَ ، وحَبیبٍ النَّجّارِ الَّذی ذُکِرَ فی یس ، وعَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام ، وکُلُّ رَجُلٍ مِنهُم سابِقُ اُمَّتِهِ ، وعَلِیٌّ علیه السلام أفضَلُهُم سَبقا . (4)
.
1- .الحدید : 10 .
2- .الحشر : 10 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 563 ح 1174 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 152 ح 29 نقلاً عن کتاب البرهان وکلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام .
4- .الدرّ المنثور : ج 8 ص 7 نقلاً عن ابن أبی حاتم وابن مردویه عن النعمان .
ص: 529
امام حسن علیه السلام :خداوند عز و جل فرموده است : «و پیشتازان، مقدّم اند. آنان اند همان مقرّبان» و پدرم، پیشتازترینِ پیشتازان به سوی خداوند عز و جل و پیامبرش، و نزدیک ترینِ نزدیکان بود. همانا خداوند متعال فرمود : «کسانی از شما که پیش از فتح [ مکّه ]انفاق و جهاد کرده اند، [ با دیگران ]یکسان نیستند. آنان به درجه بزرگ ترند» . پدرم در اسلام و ایمان آوردن، نخستینِ آنان بود، و در مهاجرت و پیوستن به خدا و پیامبر خدا، اوّلینِ آنان بود، و نخستین آنان در انفاق با تمام توان و گنجایشش بود . خداوند سبحان فرموده است : «و [ نیز] کسانی که بعد از آنان (مهاجران و انصار) آمده اند [ و] می گویند : پروردگارا! بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما پیشی گرفتند، ببخشای و در دل هایمان نسبت به کسانی که ایمان آورده اند، [ هیچ گونه ]کینه ای مگذار. پروردگارا ! راستی که تو رئوف و مهربانی» . بنا بر این، همه مردم از همه ملّت ها به جهت پیش گامیِ او در ایمان به پیامبرش ، برای او استغفار می کنند، به خاطر آن که هیچ کس در ایمان بر او پیشی نگرفت. خداوند متعال فرموده است : «و پیشتازانِ نخستین از مهاجران و انصار، و کسانی که با نیکوکاری از آنان پیروی کردند» . او پیشتازِ همه پیشتازان بود و خداوند، همان گونه که پیشتازان را به برجایْ ماندگان و پسینیان برتری داده ، پیشتازِ پیشتازان را هم بر پیشتازان، برتری داده است.
الدرّ المنثور به نقل از ابن عبّاس، درباره سخن خداوند متعال : «و پیشتازان، مقدّم اند» : درباره حزقیل (مؤمن آل فرعون) ، حبیب نجّار (که در سوره یاسین یادشده) و علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است. هر کدام از آنان، پیشتاز امّت خود هستند و علی علیه السلام در پیشتازی، برترینِ آنان است.
.
ص: 530
راجع : ج 9 ص 402 (أوّل من أسلم) . شواهد التنزیل : ج 2 ص 291 297 .
1 / 6المُؤمِنُ المُجاهِدُالکتاب«أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَآجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الأَْخِرِ وَجَهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یَسْتَوُونَ عِندَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّلِمِینَ » . (1)
الحدیثالإمام الحسن علیه السلام :قَد قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَآجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الأَْخِرِ» الآیَهَ فَکانَ أبِیَ المُؤمِنَ بِاللّهِ وَالیَومِ الآخِرِ وَالمُجاهِدَ فی سَبیلِ اللّهِ حَقّا ، وفیهِ نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ . (2)
الإمام الباقر علیه السلام فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ فی عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام . (3)
المصنّف لابن أبی شیبه عن الشعبی فِی الآیَهِ الکَریمَهِ : نَزَلَت فِی عَلِیٍّ علیه السلام وَالعَبّاسِ . (4)
تفسیر الطبری عن محمّد بن کعب القرظی :اِفتَخَرَ طَلحَهُ بنُ شَیبَهَ مِن بَنی عَبدِ الدّارِ وعَبّاسُ بنُ عَبدِ المُطَّلِبِ ، وعَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام ، فَقالَ طَلحَهُ : أنَا صاحِبُ البَیتِ مَعی مِفتاحُهُ ، لَو أشاءُ بِتُّ فیهِ . وقالَ عَبّاسٌ : أنَا صاحِبُ السِّقایَهِ وَالقائِمُ عَلَیها ، ولَو أشاءُ بِتُّ فِی المَسجِدِ . وقالَ عَلِیٌّ علیه السلام : ما أدری ما تَقولانِ ! لَقَد صَلَّیتُ إلَی القِبلَهِ سِتَّهَ أشهُرٍ قَبلَ النّاسِ ، وأنَا صاحِبُ الجِهادِ . فَأَنزَلَ اللّهُ : «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَآجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ» الآیَهَ کُلَّها . (5)
.
1- .التوبه : 19 .
2- .الأمالی للطوسی : ص 563 ح 1174 ، بحار الأنوار : ج 72 ص 153 نقلاً عن کتاب البرهان وکلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر عن الإمام الصادق عن أبیه عن جدّه علیهم السلام .
3- .تفسیر القمّی : ج 1 ص 284 عن أبی الجارود .
4- .المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 504 ح 61 ، تفسیر الطبری : ج 6 الجزء 10 ص 96 ، الدرّ المنثور : ج 4 ص 145 وأیضا فی نفس الصفحه نقلاً عن ابن مردویه عن ابن عبّاس ، المناقب لابن المغازلی : ص 321 ح 367 عن عامر ، شواهد التنزیل : ج 1 ص322 ح330 و331؛ المناقب للکوفی : ج1 ص193 ح118.
5- .تفسیر الطبری: ج6 الجزء10 ص96، تفسیر الفخر الرازی: ج16 ص 12 نحوه ، أسباب نزول القرآن : ص 248 ح 494 ؛ مجمع البیان : ج 5 ص 23 ، خصائص الوحی المبین : ص130 ح96 والثلاثه الأخیره عن الحسن والشعبی والقرطبی وص131 ح 97 وراجع المناقب لابن شهر آشوب : ج 2 ص 69 .
ص: 531
1 / 6 مؤمنِ مجاهد
ر . ک : ج 9 ص 403 (نخستین مسلمان) . شواهد التنزیل : ج 1 ص 291 297.
1 / 6مؤمنِ مجاهدقرآن«آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [ کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روزِ بازپسین، ایمان آورده است و در راه خدا جهاد می کند؟ [ نه، این دو ]نزد خدا یکسان نیستند و خدا، بیدادگران را هدایت نخواهد کرد» .
حدیثامام حسن علیه السلام :خداوند عز و جل فرموده است : «آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [ کار ]کسی پنداشتید که به خدا و روز بازپسین، ایمان آورده است و در راه خدا جهاد می کند؟ [ نه ، این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا ، بیدادگران را هدایت نخواهد کرد» . پدرم مؤمن به خدا و روز قیامت و حقیقتا مجاهد در راه خدا بود و این آیه درباره وی نازل شده است.
امام باقر علیه السلام درباره همین آیه شریف : این آیه، درباره علی بن ابی طالب علیه السلام نازل شده است.
المصنَّف ، ابن ابی شیبه به نقل از شعبی، درباره همین آیه شریف : درباره علی علیه السلام و عبّاس نازل شده است.
تفسیر الطبری از محمّد بن کعب قرظی : طلحه بن شیبه از بنی عبد الدار، و عبّاس بن عبد المطّلب و علی بن ابی طالب علیه السلام افتخارات خود را بازگو می کردند. طلحه گفت : من متولّی خانه خدا هستم و کلید آن در دست من است. اگر بخواهم، شب را در آن به سر می برم. عبّاس گفت : من متولّی آب دهی [ به زائران ]و عهده دار آن هستم و اگر بخواهم، شب را در مسجد الحرام می خوابم . علی علیه السلام فرمود : «من نمی دانم شما چه می گویید! من، شش ماه پیش از دیگران به سوی قبله نماز خواندم و اهل جهادم». در پی این رخداد بود که این آیه : «آیا سیراب کردن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [ کار ]کسی پنداشته اید که به خدا و روزِ بازپسین، ایمان آورده است و در راه خدا جهاد می کند؟ [ نه، این دو] نزد خدا یکسان نیستند و خدا، بیدادگران را هدایت نخواهد کرد» .
.
ص: 532
تاریخ دمشق عن أنس :قَعَدَ العَبّاسُ وشَیبَهُ صاحِبُ البَیتِ یَفتَخِرانِ ، فَقالَ لَهُ العَبّاسُ : أنَا أشرَفُ مِنکَ ؛ أنَا عَمُّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، ووَصِیُّ أبیهِ ، وساقِی الحَجیجِ . فَقالَ شَیبَهُ : أنَا أشرَفُ مِنکَ ؛ أنَا أمینُ اللّهِ عَلی بَیتِهِ ، وخازِنُهُ ، أ فَلَا ائتَمَنَکَ کَمَا ائتَمَنَنی ؟ فَهُما عَلی ذلِکَ یَتَشاجَرانِ ، حَتّی أشرَفَ عَلَیهِما عَلِیٌّ ، فَقالَ لَهُ العَبّاسُ : عَلی رِسلِکَ یَابنَ أخِ ! فَوَقَفَ عَلِیٌّ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ العَبّاسُ : إنَّ شَیبَهَ فاخَرَنی فَزَعَمَ أنَّهُ أشرَفُ مِنّی ! فَقالَ : فَما قُلتَ لَهُ أنتَ یا عَمّاه ؟ قالَ : قُلتُ لَهُ : أنَا عَمُّ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ووَصِیُّ أبیهِ ، وساقِی الحَجیجِ ، أنَا أشرَفُ مِنکَ . فَقالَ لِشَیبَهَ : ماذا قُلتَ لَهُ أنتَ یا شَیبَهُ ؟ قالَ : قُلتُ لَهُ : أنَا أشرَفُ مِنکَ ، أنَا أمینُ اللّهِ عَلی بَیتِهِ وخازِنُهُ ، أ فَلَا ائتَمَنَکَ کَمَا ائتَمَنَنی ؟ قالَ : فَقالَ لَهُما : اِجعَلا لی مَعَکُما مَفخَرا . قالا : نَعَم . قالَ : فَأَنَا أشرَفُ مِنکُما ، أنَا أوَّلُ مَن آمَنَ بِالوَعیدِ مِن ذُکورِ هذِهِ الاُمَّهِ ، وهاجَرَ وجاهَدَ . فَانطَلَقوا إلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَجَثَوا بَینَ یَدَیهِ ، فَأَخبَرَ کُلُّ واحِدٍ مِنهُم بِمَفخَرِهِ ، فَما أجابَهُمُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِشَیءٍ ، فَانصَرَفوا عَنهُ ، فَنَزَلَ الوَحیُ بَعدَ أیّامٍ فیهِم ، فَأَرسَلَ إلَیهِم ثَلاثَتِهِم حَتّی أتَوهُ ، فَقَرَأَ عَلَیهِم : «أَجَعَلْتُمْ سِقَایَهَ الْحَآجِّ وَعِمَارَهَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کَمَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الأَْخِرِ» إلی آخِرِ العَشرِ . (1)
.
1- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 357 ، شواهد التنزیل : ج 1 ص 328 ح 337 ؛ روضه الواعظین : ص 118 عن ابن عبّاس نحوه وراجع تفسیر العیّاشی : ج 2 ص 83 ح 34 و ح 35 وتفسیر فرات : ص 165 ح 209 والمناقب للکوفی : ج 1 ص 134 ح 74 .
ص: 533
تاریخ دمشق به نقل از اَنَس : عبّاس و شَیبه، متولّیان خانه خدا ، نشسته بودند و بر یکدیگر فخر می فروختند. عبّاس به وی گفت : من شریف تر از توام. من عموی پیامبر خدا و وصیّ پدرش و سقای حاجیانم. شیبه گفت : من از تو شریف ترم. من امین خدا بر خانه اش و نگاهبان آنم. آیا چنین نبود ، که به تو اعتماد نکرده ، آن گونه که به من اعتماد کرده است؟ آنان همچنان به مشاجره ادامه می دادند تا این که علی علیه السلام نزد آنان رسید. عبّاس به وی گفت : پسر برادرم، لحظه ای درنگ کن ! علی علیه السلام ایستاد. عبّاس به وی گفت : شیبه بر من فخر می فروشد و می پندارد که شرافتی برتر از من دارد. علی علیه السلام فرمود : «عمو جان ! تو به او چه گفتی؟» . گفت : گفتم که من عموی پیامبر خدا و وصیّ پدرش و ساقی حاجیانم. پس ، از تو برترم. سپس به شیبه فرمود : «تو به او چه گفتی؟». شیبه گفت : گفتم که من از تو برترم. من امین خدا بر خانه اش و نگاهبان آنم. آیا چنین نیست که به تو اعتماد نکرده ، آن گونه که به من اعتماد کرده است؟ علی علیه السلام فرمود : «مرا هم با خودتان در مباهات و افتخار شرکت دهید». گفتند : باشد. علی علیه السلام فرمود : «من از هر دوی شما برترم. من از بین مردانِ این امّت، اوّلین کسی هستم که به انذار ایمان آورد، هجرت کرد و جهاد نمود». هر سه خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رفتند و در برابرش زانو زدند و هر کدام از آنان افتخار خود را به ایشان گفت. پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی در جواب آنان نگفت و همه رفتند. بعد از چند روز، درباره آنان وحی نازل شد. پیامبر صلی الله علیه و آله به دنبال هر سه نفر فرستاد و آنها پیش وی آمدند و برای آنان این آیه را خواند : «آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجدالحرام را همانند [ کار ]کسی پنداشتید که به خدا و روز واپسین ایمان آورده است؟ ...» (تا پایان ده آیه [دوم سوره]) .
.
ص: 534
1 / 7صالِحُ المُؤمِنینَالکتاب«إِن تَتُوبَآ إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَ إِن تَظَهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صَلِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلَئِکَهُ بَعْدَ ذَ لِکَ ظَهِیرٌ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :صالِحُ المُؤمِنینَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ . (2)
الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا نَزَلَت : «وَ صَلِحُ الْمُؤْمِنِینَ» قالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : یا عَلِیُّ ، أنتَ صالِحُ المُؤمِنینَ . (3)
.
1- .التحریم : 4 .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 362 عن حذیفه ، شواهد التنزیل : ج2 ص 343 ح 984 عن حصین بن مخارق عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام عن أسماء بنت عمیس و ص 346 ح 987 عن ابن عبّاس ، تفسیر القرطبی : ج 18 ص 192 ؛ تفسیر الحبری : ص 324 ح 67 ، مجمع البیان : ج 10 ص 475 ، تفسیر فرات : ص 491 ح 641 والأربعه الأخیره عن أسماء بنت عمیس ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 377 عن أبی بصیر عن الإمام الباقر علیه السلام .
3- .تفسیر فرات : ص 489 ح 634 و ح 635 عن خیثمه .
ص: 535
1 / 7 صالح مؤمنان
1 / 7صالح مؤمنانقرآن«اگر [ شما دو زن] به درگاه خدا توبه کنید [ ، بهتر است] ؛ چرا که واقعا دل هایتان انحراف پیدا کرده است. و اگر علیه او به یکدیگر کمک کنید، در حقیقتْ خداوند، خود ، یاور اوست و [ نیز ]جبرئیل و صالحِ مؤمنان . گذشته از این، فرشتگان [ هم] پشتیبان [ او ]خواهند بود» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :صالح مؤمنان، علی بن ابی طالب است.
امام باقر علیه السلام :وقتی آیه « ...و صالح مؤمنان» نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «ای علی! تو صالحِ مؤمنانی».
.
ص: 536
عنه علیه السلام :لَقَد عَرَّفَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَلِیّاً علیه السلام أصحابَهُ مَرَّتَینِ ؛ أمّا مَرَّهً فَحَیثُ قالَ : مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلِیٌّ مَولاهُ ، وأمَّا الثّانِیَهَ فَحَیثُ نَزَلَت هذِهِ الآیَهُ : «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صَلِحُ الْمُؤْمِنِینَ» الآیَهَ ، أخَذَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله بِیَدِ عَلِیٍّ علیه السلام فَقالَ : أیُّهَا النّاسُ ، هذا صالِحُ المُؤمِنینَ . (1)
تفسیر فرات عن رشید الهجری :کُنتُ أسیرُ مَعَ مَولایَ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه السلام فی هذَا الظَّهرِ (2) ، فَالتَفَتَ إلَیَّ فَقالَ : أنَا وَاللّهِ یا رُشَیدُ صالِحُ المُؤمِنینَ . (3)
تاریخ دمشق عن ابن عبّاس فیقَولِهِ عَزَّ وجَلَّ: «وَ صَلِحُ الْمُؤْمِنِینَ» : هُوَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام . (4)
راجع : شواهد التنزیل : ج 2 ص 341 352 .
1 / 8اُذُنٌ واعِیَهٌالکتاب«لِنَجْعَلَهَا لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ » . (5)
.
1- .مجمع البیان : ج 10 ص 475 ، تفسیر فرات : ص 490 ح 636 ؛ شواهد التنزیل : ج 2 ص 352 ح 996 کلّها عن سدیر الصیرفی .
2- .الظاهر أنّ المراد به ظهر الکوفه .
3- .تفسیر فرات : ص 491 ح 642 .
4- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 361 ، تفسیر ابن کثیر : ج 8 ص 192 ، المناقب لابن المغازلی : ص 269 ح 316 ؛ تفسیر فرات : ص 490 ح 637 والثلاثه الأخیره عن مجاهد و ص 491 ح 639 ، روضه الواعظین : ص 117 وفیه «هو واللّه علیّ» .
5- .العنکبوت : 49 .
ص: 537
1 / 8 گوشی شنوا
امام باقر علیه السلام :پیامبر خدا، دوبار علی علیه السلام را به یاران خود معرّفی کرد : یک بار زمانی بود که فرمود : «هر کسی که من مولای اویم، علی مولای اوست» ، و بار دوم، هنگامی بود که این آیه نازل شد : «در حقیقت، خدا خود ، یاور اوست و جبرئیل و صالحِ مؤمنان ...» . پیامبر خدا، دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود : «ای مردم! این صالح مؤمنان است».
تفسیر فرات به نقل از رُشَید هَجَری : من با مولایم علی بن ابی طالب علیه السلام در پشت کوفه راه می رفتم. رو به من کرد و فرمود : «ای رُشَید! سوگند به خدا ، صالح مؤمنان ، منم».
تاریخ دمشق به نقل از ابن عبّاس، درباره قول خداوند عز و جل : « ...و صالح مؤمنان» : او، علی بن ابی طالب علیه السلام است.
ر . ک : شواهد التنزیل : ج 2 ص 341 352 .
1 / 8گوشی شنواقرآن«تا آن را برای شما [ مایه] تذکّری گردانیم و گوشی شنوا آن را نگاه دارد» .
.
ص: 538
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یا عَلِیُّ ، إنَّ اللّهَ أمَرَنی أن اُدنِیَکَ واُعَلِّمَکَ لِتَعِیَ ، واُنزِلَت هذِهِ الآیَهُ : «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» ، فَأَنتَ اُذُنٌ واعِیَهٌ لِعِلمی . (1)
تاریخ دمشق عن بریده الأسلمی :قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ:إنَّ اللّهَ أمَرَنی أن اُدنِیَکَ ولا اُقصِیَکَ،وأن اُعَلِّمَکَ وأن تَعِیَ، وحَقٌّ عَلَی اللّهِ أن تَعِیَ. قالَ: ونَزَلَت «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :لَمّا نَزَلَت : «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» قالَ لِیَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : سَأَلتُ اللّهَ أن یَجعَلَها اُذُنَکَ یا عَلِیُّ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :لَمّا نَزَلَت : «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» قالَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : هِیَ اُذُنُکَ یا عَلِیُّ . (4)
تفسیر الطبری عن مکحول :قَرَأَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله : «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» ثُمَّ التَفَتَ إلی عَلِیٍّ فَقالَ : سَأَلتُ اللّهَ أن یَجعَلَها اُذُنَکَ . قالَ عَلِیٌّ علیه السلام : فَما سَمِعتُ شَیئا مِن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَنَسیتُهُ . (5)
.
1- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 67 ، النور المشتعل : ص 267 ح 74 کلاهما عن عمر عن أبیه الإمام علیّ علیه السلام .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 361 ، أسباب نزول القرآن : ص 465 ح 838 ، تفسیر الطبری : ج 14 الجزء 29 ص 56 ، تفسیر ابن کثیر : ج 8 ص 238 ، تفسیر القرطبی : ج 18 ص 264 عن أبی برزه الأسلمی ولیس فیه «قال : ونزلت . ..» ، المناقب لابن المغازلی : ص 319 ح 364 نحوه ؛ تفسیر فرات : ص 501 ح 659 ، کشف الغمّه : ج 1 ص 120 و ص 322 .
3- .المناقب لابن المغازلی : ص 319 ح 363 ، شواهد التنزیل : ج 2 ص 361 ح 1007 کلاهما عن الأشجّ ، النور المشتعل : ص 268 ح 75 عن مکحول نحوه ؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 62 ح 256 عن الحسن بن عبد اللّه الرازی عن الإمام الرضا عن آبائه عنه علیهم السلام ، کنز الفوائد : ج 2 ص 152 عن الأشجّ ، دلائل الإمامه : ص 235 ح 162 عن عماره بن زید عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلام ، تفسیر فرات : ص 500 ح 655 عن الإمام الباقر علیه السلام وراجع ص 501 ح 660 والمناقب للکوفی : ج 1 ص 142 ح 79 وروضه الواعظین : ص 118 .
4- .الکافی : ج 1 ص 423 ح 57 عن یحیی بن سالم ، تفسیر فرات : ص 499 ح 653 عن الإمام الباقر علیه السلام وفیه «هی واللّه اُذن علیّ بن أبی طالب علیه السلام » .
5- .تفسیر الطبری : ج14 الجزء29 ص55، الکشّاف : ج4 ص134، تفسیر الفخر الرازی : ج 30 ص 107 ، تفسیر ابن کثیر : ج 8 ص 238 وفیه «فکان علیّ یقول ...» بدل «قال علیّ علیه السلام » ، أنساب الأشراف : ج 2 ص 363 ، المناقب لابن المغازلی : ص 265 ح 312 نحوه ؛ المناقب للکوفی : ج 1 ص 196 ح 121 ، تفسیر فرات : ص 501 ح 658 وفیه «وکان علیّ یقول : ما سمعت من رسول اللّه صلی الله علیه و آله کلاما إلّا أوعیته وحفظته» ، الطرائف : ص 93 ح 130 وفیه «فما نسیت شیئا وما کان لی أن أنساه» .
ص: 539
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای علی! خداوند به من دستور داده که تو را به خود، نزدیک کنم و آموزشت بدهم تا به خاطر بسپاری ، و این آیه نازل شده است که : «و گوشی شنوا ، آن را نگه دارد» . پس تو گوش شنوا برای دانش منی .
تاریخ دمشق به نقل از بریده اَسلَمی : پیامبر خدا به علی علیه السلام فرمود : «خداوند به من دستور داده که تو را به خود، نزدیک کنم و دورت نسازم و به تو آموزش بدهم تا نگهدار دانش گردی، و بر خداوند است که تو را نگهدار دانش سازد» و این آیه نازل شد : «و گوشی شنوا، آن را نگه دارد » .
امام علی علیه السلام :وقتی این آیه نازل شد «و گوشی شنوا ، آن را نگه دارد» ، پیامبر صلی الله علیه و آله به من فرمود : «ای علی! از خداوند خواستم که گوش شنوای نگهدار را گوش تو قرار بدهد».
امام صادق علیه السلام :هنگامی که آیه «و گوشی شنوا، آن را نگه دارد» نازل شد، پیامبر خدا فرمود : «ای علی! این ، گوش توست».
تفسیر الطبری به نقل از مکحول : پیامبر خدا آیه «و گوشی شنوا، آن را نگه دارد» را خواند و رو به علی علیه السلام کرد و فرمود : «از خدا خواستم که گوش تو را گوش شنوایِ نگهدار قرار دهد». علی علیه السلام فرمود : «پس از آن، چیزی از پیامبر خدا نشنیدم که فراموشش کنم» . (1)
.
1- .در تفسیر فرات (ص501 ح 658) آمده است : علی علیه السلام می گفت : «هرگز از پیامبر صلی الله علیه و آله کلامی را نشنیدم ، مگر این که آن را از بر کردم و به سینه ام سپردم» . و در الطرائف (ص93 ح 130) آمده است : «چیزی را فراموش نکرده ام و در شأن من نیست که فراموش کنم» .
ص: 540
ینابیع المودّه عن الأصبغ بن نباته :لَمّا قَدِمَ عَلِیٌّ علیه السلام الکوفَهَ صَلّی بِالنّاسِ أربَعینَ صَباحا یَقرَأُ : «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» (1) فَعابَهُ بَعضٌ ، فَقالَ : إنّی لَأَعرِفُ ناسِخَهُ ومَنسوخَهُ ، ومُحکَمَهُ ومُتَشابِهَهُ ، وما حَرفٌ نَزَلَ إلّا وأنَا أعرِفُ فیمَن اُنزِلَ ، وفی أیِّ یَومٍ ، وأیِّ مَوضِعٍ اُنزِلَ ، أماتَقرَؤونَ : «إِنَّ هَذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَی * صُحُفِ إِبْرَ هِیمَ وَ مُوسَی» (2) وَاللّهِ هِیَ عِندی ، وَرِثتُها مِن حَبیبی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله ومِن إبراهیمَ وموسی علیهماالسلام ، وَاللّهِ أنَا الَّذی أنزَلَ اللّهُ فِیَّ : «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» ، فَإِنّا کُنّا عِندَ رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله فَیُخبِرُنا بِالوَحیِ فَأَعیهِ ویَفوتُهُم ، فَإِذا خَرَجنا قالوا : «مَاذَا قَالَ ءَانِفًا» (3) . (4)
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی: «وَ تَعِیَهَآ أُذُنٌ وَ عِیَهٌ» : وَعَتها اُذُنُ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام مِنَ اللّهِ ما کانَ وما یَکونُ . (5)
راجع : ج 10 ص 534 (لم ینس ما سمعه) . شواهد التنزیل : ج 2 ص 361 380 .
.
1- .الأعلی : 1 .
2- .الأعلی : 18 و 19 .
3- .محمّد : 16 .
4- .ینابیع المودّه : ج 1 ص 361 ح 28 ؛ تفسیر العیّاشی : ج 1 ص 14 ح 1 ، بصائر الدرجات : ص 135 ح 3 کلاهما نحوه .
5- .مختصر بصائر الدرجات : ص 65 ، بصائر الدرجات : ص 517 ح 48 ولیس فیه «من اللّه » وکلاهما عن عبد الرحمن بن کثیر .
ص: 541
ینابیع المودّه به نقل از اصبغ بن نباته : هنگامی که علی علیه السلام به کوفه آمد، چهل روز در نماز صبح برای مردم ، [ سوره ] «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی» را خواند. بعضی بر وی خُرده گرفتند . [ در جواب ]فرمود : «من ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه قرآن را می شناسم. هیچ سخنی [از قرآن] نازل نشده، جز آن که می دانم درباره چه کسی، در چه روزی و در چه جایی نازل شده است. آیا نخوانده اید که : «قطعا در صحیفه های گذشته این [ معنا] هست؛ صحیفه های ابراهیم و موسی» ؟ سوگند به خدا، آن در پیش من است ، از دوستم پیامبر خدا و از ابراهیم و موسی علیهماالسلام به ارث برده ام. سوگند به خدا ، من کسی هستم که خداوند، درباره من این آیه را نازل کرده است : «و گوشی شنوا، آن را نگه دارد» . ما نزد پیامبر خدا بودیم و ما را از وحی، خبردار می ساخت. من آن را به خاطر می سپردم و دیگران از دست می دادند و وقتی از نزد او بیرون می آمدیم، می گفتند : «چند لحظه پیش ، چه گفت؟» .
امام صادق علیه السلام درباره سخن خداوند : «و گوشی شنوا، آن را نگه دارد» : گوش امیر مؤمنان، آنچه را که بود و خواهد بود، از خداوند به خاطر سپرده بود.
ر . ک : ج 10 ص 535 (آنچه شنید ، فراموش نکرد) . شواهد التنزیل : ج 2 ص 361 380.
.
ص: 542
1 / 9خَیرُ البَرِیَّهِالکتاب«إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :عَلِیٌّ خَیرُ البَرِیَّهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله فی قَولِهِ تَعالی: «أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» : أنتَ یا عَلِیُّ وشیعَتُکَ . (3)
تاریخ دمشق عن جابر بن عبد اللّه :کُنّا عِندَ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله فَأَقبَلَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ ، فَقالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله : قَد أتاکُم أخی ، ثُمَّ التَفَتَ إلَی الکَعبَهِ فَضَرَبَها بِیَدِهِ ، ثُمَّ قالَ : وَالَّذی نَفسی بِیَدِهِ ، إنَّ هذا وشیعَتَهُ لَهُمُ الفائِزونَ یَومَ القِیامَهِ ، ثُمَّ قالَ : إنَّهُ أوَّلُکُم إیمانا مَعی ، وأوفاکُم بِعَهدِ اللّهِ ، وأقوَمُکُم بِأَمرِ اللّهِ ، وأعدَلُکُم فِی الرَّعِیَّهِ ، وأقسَمُکُم بِالسَّوِیَّهِ ، وأعظَمُکُم عِندَ اللّهِ مَزِیَّهً . قالَ : ونَزَلَت : «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّلِحَتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ» قالَ : فَکانَ أصحابُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله إذا أقبَلَ عَلِیٌّ قالوا : قَد جاءَ خَیرُ البَرِیَّهِ . (4)
.
1- .الأنعام : 33 .
2- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 371 ح 8968 ، المناقب للخوارزمی : ص 111 ح 119 ، فرائد السمطین : ج 1 ص 155 ح 117 ، شواهد التنزیل : ج 2 ص 471 ح 1143 ؛ کشف الغمّه : ج 1 ص 152 کلّها عن أبی سعید، المناقب لابن شهرآشوب: ج3 ص69 عن جابر.
3- .تفسیر الطبری : ج 15 الجزء 30 ص 265 عن أبی الجارود ، شواهد التنزیل : ج 2 ص 465 ح 1133 عن جابر وکلاهما عن الإمام الباقر علیه السلام و ص 461 ح 1126 عن ابن عبّاس و ص 463 ح 1130 عن أبی برزه ، المناقب للخوارزمی : ص 266 ح 247 ، کفایه الطالب : ص 246 کلاهما عن یزید بن شراحیل عن الإمام علیّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله .
4- .تاریخ دمشق : ج 42 ص 371 ح 8967 ، المناقب للخوارزمی : ص 111 ح 120 ؛ الأمالی للطوسی : ص 251 ح 448 ، بشاره المصطفی : ص 122 و ص 192 .
ص: 5